‘Als ik veel inhaleer, word ik wel wat dizzy. Maar dat hoort ook een beetje bij de kick die je wilt.’ Een tweedeklasser van het Montessoricollege in Nijmegen hoeft niet lang na te denken over de vervelende effecten van de blauwe wegwerpvape waarvan ze om de paar seconden een trekje neemt. Een vriendin valt haar bij. ‘Mijn conditie is slechter geworden.’

De meiden zitten op een trappetje bij een bosje op de Nijmeegse stuwwal, om de hoek van hun school – de ideale plek om na schooltijd te chillen. Hun naam willen ze absoluut niet in de krant. ‘Mijn ouders hebben me vorig jaar betrapt toen ik aan het vapen was’, zegt een 14-jarige klasgenoot die net komt aanlopen; laten we hem Amir noemen. ‘Zij denken nu dat ik gestopt ben. Maar dat lukt niet, al neem ik het me elke dag voor.’

Vapes – de hippe naam voor elektronische of e-sigaretten, al dan niet met een smaakje – lijken alomtegenwoordig. Vooral onder scholieren lijkt er geen maat te zitten op hun populariteit. Volgens de recente Gezondheidsmonitor Jeugd van het RIVM en GGD’s vapet ruim 9 procent van de 12- tot 16-jarigen wekelijks – meisjes vaker dan jongens. Vijf jaar geleden was dat nog maar 2 procent. De vmbo’ers van het Nijmeegse Montessori College denken dat de cijfers in werkelijkheid nog hoger zijn. Hun halve klas vapet geregeld, schatten ze. Amir: ‘Het helpt tegen stress van school.’

Vapen maakt hun relaxter, zeggen de scholieren. Tegelijkertijd weten ze ook wel dat het niet gezond is. RTL Nieuws liet onlangs een gespecialiseerd Brits lab vapes van middelbare scholieren analyseren. Sommige bleken giftige stoffen te bevatten zoals lood, nikkel en formaldehyde, en allemaal hadden ze een te hoge concentratie nicotine.

De ontwikkelingen roepen de vraag op hoe schadelijk vapen is voor je gezondheid. En hoe het kan dat het gebruik van e-sigaretten in al hun varianten zo’n vlucht heeft genomen de afgelopen jaren. De campagne om een ‘rookvrije generatie’ groot te brengen leek juist zoveel momentum te krijgen. Tussen 2014 en 2023 nam het aantal mensen dat dagelijks een sigaret opsteekt af van een op de vijf naar minder dan een op de zeven. Hoe hebben we laten gebeuren dat vapes zo populair werden?

‘Vapes zijn nicotinebommen’

Eerst de gezondheidsvraag. Een vape bestaat in de basis uit een batterij, een verwarmingselement en een dragervloeistof met opgeloste stoffen zoals nicotine. Dat klinkt schoner dan roethoudende sigarettenrook, maar dat maakt vapen nog niet gezonder, zegt epidemioloog Esther Croes van het Trimbos Instituut. Ze wijst op talloze onderzoeken, die samengevat zijn in factsheets zoals van het RIVM en het Trimbos.

Kijk alleen maar naar nicotine. ‘Via één vape krijg je soms meer daarvan binnen dan via een heel pakje sigaretten.’ Ze rekent voor: vapes mogen 2 milliliter vloeistof bevatten en maximaal 40 milligram nicotine – 20 per milliliter. Een sigaret bevat maar zo’n 10 milligram nicotine. Daarvan krijg je bovendien maar 1 tot 2 milligram binnen. Het overgrote deel verdwijnt tijdens het smeulen van de sigaret, tussen de trekjes door. ‘Bij vapen inhaleer je álle nicotine. Daarnaast bevatten sommige illegale vapes meer nicotine en vloeistof dan toegestaan. Het zijn echte nicotinebommen.’

Foto: Philafrenzy/Wikimedia Commons (CC BY-SA 4.0)

Die hoge nicotineconcentratie veroorzaakt meerdere problemen. Allereerst kan het tot acute vergiftigingsverschijnselen leiden, zoals misselijkheid, duizeligheid en overgeven. Maar ook in lagere concentraties is nicotine slecht. Bijvoorbeeld voor hart- en bloedvaten, omdat je bloeddruk en hartslag erdoor omhooggaan. Bij kinderen en jongeren blokkeert de stof bovendien processen die nieuwe hersenverbindingen aanleggen. Dat kan weer leiden tot concentratieproblemen, angsten en depressies, en een slechtere controle over je impulsen.

Tot overmaat van ramp maakt nicotine kinderen supersnel verslaafd, omdat hun brein nog niet is uitgerijpt. Dat kan binnen dagen tot weken gebeuren, volgens wetenschappelijke studies. De speciale zoutvorm waarin nicotine vaak in wegwerpvapes zit, draagt daaraan bij. Croes: ‘Die is een stuk milder voor je keel en geeft geen hoestreflex. Je merkt bijna niet eens dat je het binnenkrijgt. Die vorm is echt bedoeld om jongeren aan de nicotine te krijgen.’

Ben je eenmaal verslaafd, dan word je onrustig als het nicotinepeil in je bloed daalt, een klassiek ontwenningsverschijnsel. Jongeren verwarren dat soms met ADHD-klachten, merkt Pim Keurlings. Hij is huisarts in Nijmegen en lid van actiegroep Artsen slaan alarm, die meer bewustwording wil over het toenemende vapegebruik onder jongeren.

‘Ik krijg steeds vaker scholieren en studenten op mijn spreekuur die denken dat ze ADHD hebben’, zegt Keurlings aan de telefoon. ‘Maar dan verwacht je dat ze al sinds hun kindertijd bepaalde klachten hebben, terwijl bij doorvragen blijkt dat hun onrustige gevoelens pas kort geleden zijn begonnen. De mogelijke link met vapen leggen ze pas als ik erover begin.’

Kankerverwekkend

Nicotine is maar een van de ongezonde stoffen die je binnenkrijgt via vapen. De damp kan ook zware metalen bevatten, zoals RTL liet zien. Die komen waarschijnlijk vrij uit het apparaat op het moment dat de vapevloeistof wordt verhit. Ook hebben wetenschappelijke studies het kankerverwekkende formaldehyde aangetroffen in vapes, net als het mogelijk kankerverwekkende acetaldehyde.

Harde uitspraken doen over de precieze gezondheidsrisico’s van vapen is op dit moment lastig. Elektronische sigaretten zijn in Nederland pas een jaar of tien op de markt, te kort om mogelijke langetermijneffecten zoals kanker vast te stellen. Bovendien roken de meeste vapers ook geregeld een sigaret. Dat maakt het lastig om de afzonderlijke gevolgen van vapen en roken te onderscheiden.

Toch zijn er wel degelijk harde gegevens beschikbaar. Zo hebben drie op de tien vapers last van luchtwegklachten, volgens een grote Chinese studie die dit voorjaar verscheen. En een Amerikaanse publicatie beschreef in 2018 al hoe muizen na drie maanden in een kamertje vol vapedamp dna-schade vertoonden in hun blaas- en longcellen.

Dna-schade is vaak een voorteken van kanker. Na een jaar ontwikkelden de dieren inderdaad tumoren. Verontrustend is daarom dat cellen in het wangslijmvlies van vapers vergelijkbare dna-schade hebben als sigarettenrokers, volgens een Californische studie die vorig jaar verscheen in vakblad Nicotine & Tobacco Research. Hoe meer mensen vapeten, hoe groter de schade bovendien was.

Tabaksfabrikanten zelf schermen graag met studies waaruit zou blijken dat elektronische sigaretten gezonder zijn dan hun tabakhoudende equivalenten. Je krijgt er bijvoorbeeld geen teer mee binnen. ‘Traditionele sigaretten zijn ontegenzeggelijk schadelijker dan bijvoorbeeld wegwerpvapes’, laat een woordvoerder van Philip Morris desgevraagd weten, verwijzend naar onder meer de Britse gezondheidsdienst. ‘Deze producten zijn bovendien effectief in het helpen van rokers om te stoppen met roken, zoals blijkt uit de onafhankelijke en hoog aangeschreven Cochrane-review.’

Daar moet je je niet door van de wijs laten brengen, zegt Croes. Als je sigaretten als referentie neemt, zegt ze, is nagenoeg alles minder schadelijk. ‘Maar dat maakt vapes nog niet gezond. De industrie maakt bovendien alleen de vergelijking met stoffen die ook in sigarettenrook zitten, maar vapedamp heeft ook andere ongezonde bestanddelen. Daarnaast zijn er effectievere manieren om te stoppen met roken dan via e-sigaretten, bijvoorbeeld via coaching en medicatie. Die worden zelfs vergoed.’

De vergelijking met roken gaat bij jongeren bovendien niet op, benadrukt Croes, omdat de meesten van hen überhaupt (nog) niet roken. ‘Als steeds meer jongeren beginnen met vapen, dan levert vapen over de hele linie meer gezondheidsschade op dan gezondheidswinst.’

Foto: Sarah Johnson/Wikimedia Commons (CC BY 2.0)

‘Waanzinnige lobby’

Hoe is vapen nu zo populair geworden? We leken de afgelopen tien, twintig jaar goed op weg naar een rookvrije samenleving, mede dankzij de inzet van organisaties zoals de Gezondheidsfondsen voor Rookvrij. Roken in de horeca werd verboden, de sigarettenverkoop ging uit het zicht, er kwamen minder verkooppunten, hogere prijzen en accijnzen, en een reclameverbod.

De opkomst van vapen is minder paradoxaal dan het lijkt, zegt longarts en fervent antirookactivist Wanda de Kanter. In de (sociale) media en op sites als tabaknee.nl spreekt ze zich bijna dagelijks uit over de gevaren van roken en vapen. De grootste drijvende factor achter het bedenkelijke vapesucces is volgens haar ‘de waanzinnige lobby en marketing’ van de tabaksindustrie. ‘Bedrijven als Philip Morris hebben de afgelopen vijftien jaar bijvoorbeeld miljarden uitgegeven aan influencers en andere vormen van beïnvloeding. Netflix staat vol reclame voor de vape, zoals in documentaires over de Formule 1, die door de tabaksindustrie gesponsord wordt.’

De rol van influencers herkent de Nijmeegse vmbo-scholier Amir: ‘Op TikTok en Instagram zie je continu vapes langskomen in filmpjes van influencers.’ Het zijn sociale media waarvan ouders vaak weinig meekrijgen.

Wat ook niet helpt, is het gebrek aan toezicht op de verkoop. Officieel mag je pas vanaf je 18de vapes kopen, maar in de praktijk is dat als je jonger bent geen probleem. Je kunt ze simpel bestellen bij dealers via WhatsApp of Snapchat, en ook sommige winkels nemen het niet zo nauw. Amir: ‘Hier in het stadscentrum weet ik zo een paar plekken.’ Handhaving door de overheid is zeldzaam, ook als het gaat om dubieuze vapes uit China. De Kanter: ‘De Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit heeft veel te weinig capaciteit hiervoor.’

Zo krijgt de tabaksindustrie precies haar zin, zegt ze. ‘Die wil jongeren zo vroeg mogelijk verslaafd maken. Zij zijn wat de vervangingsgeneratie wordt genoemd, die de plek inneemt van oudere mensen die overlijden aan de gevolgen van roken.’ Jongeren die vapen, hebben een drie tot vijf keer zo grote kans om ook te gaan roken, liet onder meer Nederlands onderzoek vorig jaar zien. 80 procent van de mensen die roken, begon hiermee voordat ze 19 waren, volgens CBS-onderzoek.

Verwevenheid tussen politiek en industrie

In het najaar van 2013 trof Europarlementariër Bas Eickhout (GroenLinks) een cadeautje aan in zijn Brusselse postvakje: tabak van Marlboro. Dat was geen toeval. Op 8 oktober zou het Europees Parlement stemmen over wetgeving over elektronische sigaretten. Klinische studies hadden laten zien dat deze rokers hielpen met stoppen, als een soort tussenstap vergelijkbaar met nicotinepleisters. Het plan was om ze alleen op recept toe te laten tot de markt, net als medicijnen, met bijbehorende strenge regels over werkzaamheid en toezicht.

De tabakslobby zette alles op alles om het parlement op andere gedachten te brengen. Eickhout sprak er destijds schande van. ‘Zoiets heb ik nog nooit meegemaakt. Meer dan 160 lobbyisten van Philip Morris moesten het Europarlement overtuigen om roken aantrekkelijk te houden.’ De lobby werkte, de recepteis verdween uit de Europese tabaksrichtlijn. E-sigaretten – en later vapes – mochten voortaan aan iedere volwassene verkocht worden.

Dat de politieke beïnvloeding werkte is niet gek, als je kijkt naar de verwevenheid tussen politiek en industrie. ‘Roken is een politieke ziekte’, zei oud-KWF-directeur Michel Rudolphie ooit kernachtig. Zo was CDA-politicus Elco Brinkman, oud-minister van Volksgezondheid, jarenlang zowel Eerste Kamerlid als commissaris bij Philip Morris. En de voormalige woordvoerder van een andere oud-minister van Volksgezondheid, Edith Schippers, werd vorig jaar pr-directeur bij het bedrijf. Pikant: een voorstel voor een tabakslobbyverbod in het parlement haalde drie jaar geleden geen Kamermeerderheid.

Een vape gaat 600 trekjes mee 

- De Chinese apotheker Hon Lik ontwikkelde in 2003 de allereerste vape.
- Een wegwerpvape bevat vaak een veelvoud van de toegestane 600 puffs (trekjes).
- 12 procent van de vierdeklassers vapet wekelijks.
- Twente, Zeeland en Limburg tellen de meeste vapende scholieren, Flevoland de minste.
- Op Schouwen-Duiveland vapet 18,3 procent van de scholieren wekelijks, in Staphorst 3,8.
- Zeven op de tien 12- tot 16-jarigen die maandelijks vapen, roken ook.
- Afgepakte vapes die RTL liet onderzoeken, bevatten tot elf keer meer nicotine dan toegestaan.
- Zonder begeleiding of coaching zijn e-sigaretten minder effectief dan andere stopmethoden voor rokers.
- Van de 2,6 miljoen volwassen rokers doet eenderde jaarlijks een stoppoging. De meeste volwassen vapers (3,9 procent) blijven roken. Dat is nog schadelijker dan alleen roken.

Bronnen o.a.: Gezondheidsmonitor Jeugd 2023, RTL Nieuws, Trimbos Instituut

Na 2013 was er alle ruimte om de producten verder te ontwikkelen. Naast de klassieke – hervulbare en oplaadbare – elektronische sigaret kwamen er wegwerpvarianten. Die vapes kregen alle kleuren van de regenboog en talloze smaakjes, van appel tot suikerspin of cola. Ook vormen en maten gingen alle kanten op, tot Spongebobvarianten aan toe. Voor jongeren werden vapes zo een soort modeaccessoire, net als mobiele telefoons. Scholier Amir: ‘Die dingen lijken wel speciaal voor ons gemaakt.’

Ook frappant is dat vapes accijnsvrij zijn. En niet vallen onder de strenge Europese voedselrichtlijnen – die inmiddels bijvoorbeeld rookaroma’s in worsten en chips verbieden – maar slechts moeten voldoen aan wetgeving voor chemische vloeistoffen.

Waar De Kanter zich misschien nog wel het meest over opwindt, is dat de tabakslobby de term rookvrije generatie heeft gekaapt. ‘Philip Morris maakt goede sier doordat ze zeggen te streven naar een rookvrije toekomst. Terwijl ze mensen gewoon aan andere nicotinehoudende producten verslaafd willen maken, zodat ze vervolgens overstappen op conventionele sigaretten. Tabaksfabrikanten verkochten het afgelopen jaar meer sigaretten dan ooit.’ De industrie werpt zo rookgordijnen op over de ongezonde effecten van vapes, op een vergelijkbare manier als halverwege vorige eeuw werd gedaan bij gewone sigaretten.

Philip Morris noemt in een reactie deze beweringen ‘duidelijk onjuist en ongegrond’. ‘Onze rookvrije producten zijn gericht op bestaande volwassen nicotinegebruikers en rokers. Nu al komt bijna 40 procent van onze netto-inkomsten uit rookvrije producten, tegen 2030 zou dit meer dan tweederde moeten zijn. In Nederland verkopen wij overigens geen vapes.’ Uiteindelijk zegt het bedrijf volledig te willen stoppen met sigarettenverkoop. ‘We willen bestaande volwassen rokers een beter alternatief bieden, daarin hebben we miljarden geïnvesteerd.’

Vapeverbod

Langzaam komen er tegenbewegingen op gang. Veel landen kennen al een verbod op wegwerpvapes, zoals Australië en Nieuw-Zeeland. In Europa willen België, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk ook een verbod invoeren. EU-regels staan dat toe. In Australië, dat al strenge tabakswetten had (een pakje sigaretten kost meer dan 25 euro), kun je vapes binnenkort alleen in apotheken kopen. Sommige Zuid-Amerikaanse landen hebben zelfs een algeheel verkoopverbod op elektronische sigaretten ingevoerd. Daaronder zijn grote landen als Argentinië, Brazilië en Mexico, maar ook Suriname.

Ook in Nederland worden stappen gezet. Zo heeft de Tweede Kamer vorige maand een motie aangenomen voor een verbod op wegwerpvapes, al is de vraag of het nieuwe kabinet deze uitvoert – de coalitiepartijen stemden verdeeld. En de verkoop van vapes met smaakjes is sinds 1 januari verboden, in de hoop dat dit vooral jongeren ontmoedigt.

In de praktijk wordt dit smaakjesverbod nogal eens omzeild. Dat liet bijvoorbeeld Rutger Castricum onlangs zien in het tv-programma De Hofbar. Sommige verkopers hebben nog een voorraad met smaakjes liggen, of verkopen speciale opzetstukjes om ‘gewone’ tabaksvapes alsnog een smaakje mee te geven. ‘De industrie zoekt continu naar manieren om hun verslavende producten aan de man te brengen’, stelt De Kanter. ‘Met opzetstukjes, maar ook middelen zoals snus.’ Snus, nicotinezakjes die je onder je bovenlip doet, is in Nederland verboden. Het is een continue wapenwedloop, zegt de longarts, waarbij de regelgeving achter de praktijk aanhobbelt terwijl ondertussen weer nieuwe mensen verslaafd zijn gemaakt.

Wat haar en Trimbos-onderzoeker Croes betreft worden ook in Nederland elektronische sigaretten alleen op recept verkrijgbaar, zoals het Europees Parlement aanvankelijk voorstelde, ruim tien jaar geleden. Croes: ‘Dan is de handhaving ook simpel, voor iedereen: ouders, scholen, politie en de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit.’ Maar liever nog zien ze een totaalverbod, zoals in Zuid-Amerika.

En tot die tijd? Geef voorlichting, zegt Croes. En stel als ouders duidelijke regels als het gaat om roken en vapen. ‘Blijf in gesprek met je kind en leg je overwegingen uit. Ouders zijn superbelangrijk voor kinderen, ook tijdens de adolescentie.’ Longarts De Kanter: ‘Longen zijn gewoon niet bedoeld voor wat voor rook dan ook.’

Dit verhaal waarderen?

Wil je dit artikel waarderen en daarmee mijn journalistieke werk rechtstreeks ondersteunen? Dat kan via een donatie: